Ở Sri Lanka, mọi người xếp hàng dài hàng km để đổ nhiên liệu. Ở Bangladesh, các cửa hàng đóng cửa lúc 20h để tiết kiệm năng lượng. Tại Ấn Độ và Pakistan, tình trạng mất điện buộc các trường học, các cơ sở kinh doanh phải đóng cửa và người dân sống trong cảnh ngột ngạt khi không có điều hòa trong khi những đợt nắng nóng chết người, nhiệt độ lên tới 37 độ C.
Đây chỉ là một số cảnh tượng nổi bật đang diễn ra ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương, nơi các quốc gia khác nhau đang phải đối mặt với cuộc khủng hoảng năng lượng tồi tệ nhất trong nhiều năm - và vật lộn với sự bất ổn ngày càng tăng do chi phí sinh hoạt tăng nhanh.
Ở Sri Lanka và Pakistan, người ta có thể "sờ thấy" cảm giác khủng hoảng. Sự tức giận của công chúng đã gây ra làn sóng các bộ trưởng từ chức ở Colombo và góp phần khiến Imran Khan từ chức thủ tướng ở Islamabad.
Tuy nhiên, nhiều người nghi ngờ tính toán chính trị chỉ mới bắt đầu. Cả hai quốc gia đã bị buộc phải thực hiện các biện pháp tuyệt vọng, tuân theo Quỹ Tiền tệ Quốc tế và cắt ngắn tuần làm việc nhằm nỗ lực tiết kiệm năng lượng. Hôm thứ Tư, Thủ tướng Ranil Wickremesinghe cho biết nền kinh tế Sri Lanka đã "hoàn toàn sụp đổ".
Ở những nơi khác trong khu vực, các dấu hiệu của rắc rối có thể ít rõ ràng hơn nhưng vẫn có thể gây ra những hậu quả sâu rộng. Ngay cả ở các nước tương đối giàu có, chẳng hạn như Úc, những lo ngại về kinh tế đang bắt đầu xuất hiện khi người tiêu dùng cảm thấy sức ép của các hóa đơn năng lượng cao hơn.
Giá bán buôn điện trong quý 1/2022 tăng 141% so với năm ngoái, các hộ gia đình đang bị thúc giục cắt giảm sử dụng và vào ngày 15/6, chính phủ Úc đã đình chỉ vô thời hạn thị trường điện quốc gia trong nỗ lực hạ giá, giảm bớt áp lực lên chuỗi cung ứng năng lượng và ngăn chặn tình trạng mất điện.
Nhưng kinh nghiệm của Ấn Độ, nơi nhu cầu điện gần đây đạt mức cao kỷ lục, minh họa rõ ràng nhất tại sao đây là một cuộc khủng hoảng toàn cầu - chứ không phải khu vực.
Ngày 28/5, nhà sản xuất than lớn thứ ba thế giới đã phải chịu đựng tình trạng mất điện trên diện rộng trong bối cảnh nhiệt độ kỷ lục. Công ty Than Ấn Độ do nhà nước điều hành sẽ nhập khẩu than lần đầu tiên kể từ năm 2015.
Các thành viên Quốc hội quận Nam Kolkata tham gia biểu tình phản đối giá nhiên liệu tăng ở Kolkata, Ấn Độ ngày 2/6.
Nguyên nhân là gì?
Mỗi quốc gia này phải đối mặt với một số hoàn cảnh riêng, nhưng tất cả đều bị ảnh hưởng bởi tác động kép của đại dịch COVID-19 và cuộc chiến của Nga ở Ukraina, hai sự kiện không thể lường trước đã làm bật dậy những giả định hợp lý trước đây về chuỗi cung ứng và an ninh khu vực đã đẩy kế hoạch kinh tế thế giới vào hỗn loạn.
Về gốc rễ, các chuyên gia cho rằng, vấn đề nằm ở sự không phù hợp ngày càng tăng giữa cung và cầu.
Trong vài năm qua, đại dịch khiến nhu cầu năng lượng ở mức thấp bất thường, với mức tiêu thụ điện toàn cầu giảm hơn 3% trong quý đầu tiên của năm 2020 do các nhà máy đóng cửa và các lệnh phong tỏa khiến người lao động phải ở nhà, ô tô ít ra đường và tàu bị mắc kẹt trong các cảng.
Nhưng giờ đây, khi các quốc gia bắt đầu đẩy lùi đại dịch, nhu cầu về nhiên liệu đang tăng vọt và sự cạnh tranh bất ngờ đang đẩy giá than, dầu và khí đốt lên mức cao kỷ lục.
Tăng tốc cho xu hướng này là cuộc chiến ở Ukraina của Nga, nhà sản xuất dầu lớn thứ ba và nhà xuất khẩu dầu thô lớn thứ hai thế giới. Với việc Hoa Kỳ và nhiều đồng minh trừng phạt dầu khí của Nga, nhiều quốc gia đã phải tranh giành để tìm các nguồn thay thế, càng làm nóng thêm cuộc cạnh tranh về nguồn cung hạn chế.
Samantha Gross, Giám đốc Sáng kiến An ninh Năng lượng và Khí hậu của Viện Brookings, cho biết: "Nhu cầu năng lượng đã phục hồi khá nhanh do COVID-19 và nhanh hơn so với nguồn cung.
"Vì vậy, chúng ta đã chứng kiến mức giá cao ngay cả trước khi Nga tấn công Ukraina nhưng sau đó là một cú sốc đối với nguồn cung năng lượng. Các hành động khác nhau được thực hiện để đối phó với điều đó thực sự là một thách thức đối với việc cung cấp năng lượng trên toàn cầu".
Khủng hoảng năng lượng diễn ra khắp các nước châu Á.
Tại sao lại là châu Á?
Trong khi giá nhập khẩu năng lượng đã tăng đột biến trên toàn thế giới, với giá than quốc tế cao gấp 5 lần so với một năm trước và giá khí đốt tự nhiên cao gấp 10 lần so với năm ngoái, các chuyên gia cho rằng có lý do tại một số nền kinh tế châu Á - đặc biệt là phụ thuộc vào nhập khẩu. Trong đó, các nước đang phát triển bị ảnh hưởng nặng nề nhất.
Mark Zandi, nhà kinh tế trưởng tại Moody's Analytics cho biết: "Nếu bạn là một quốc gia, đặc biệt là một nền kinh tế mới nổi như Sri Lanka phải mua những mặt hàng đó, phải mua dầu, phải mua khí đốt tự nhiên".
"Bạn đang trả nhiều tiền hơn cho những thứ bạn cần nhưng những thứ bạn bán không tăng giá. Vì vậy, bạn đang bỏ ra nhiều tiền hơn để cố gắng mua những thứ tương tự nhằm duy trì hoạt động của nền kinh tế".
Antoine Halff, trợ lý học giả nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Toàn cầu của Đại học Columbia, cho biết các quốc gia nghèo hơn vẫn đang phát triển hoặc mới công nghiệp hóa ít có khả năng cạnh tranh với các đối thủ có túi tiền sâu hơn và họ càng cần nhập khẩu nhiều thì vấn đề của họ càng lớn.
"Vì vậy, Pakistan chắc chắn cũng lâm vào tình cảnh này. Tôi nghĩ Sri Lanka cũng vậy", ông nói. "Họ đang chịu tác động của giá cả nhưng họ cũng chịu tác động của nguồn cung. Họ phải trả nhiều tiền hơn cho nguồn cung cấp năng lượng của mình và ở một số quốc gia như Pakistan, họ thực sự gặp khó khăn trong việc tìm kiếm nguồn cung cấp năng lượng".
Sri Lanka phải huy động lực lượng vũ trang để bảo vệ các cây xăng, tránh tình trạng tranh giành, hỗn loạn.
Chim hoàng yến trong mỏ than
Động lực này là đằng sau những cảnh ngày càng hỗn loạn đang diễn ra ở các quốc gia kém phát triển.
Cách đây một tuần, Bộ trưởng Năng lượng và Năng lượng Sri Lanka cho biết chỉ còn vài ngày nữa là nước này hết nhiên liệu. Cảnh báo ảm đạm đó được đưa ra khi các đường dây tại các trạm nhiên liệu ở Colombo kéo dài tới 3 km (gần 2 dặm) và tại nhiều thị trấn đã xảy ra các cuộc đụng độ giữa cảnh sát và công chúng.
Tình hình nghiêm trọng đến mức như thể cuộc sống hàng ngày của người dân đang đóng lại. Hôm thứ Hai, các văn phòng khu vực công, trường học chính phủ và trường tư thục được chính phủ phê duyệt đã đóng cửa trong ít nhất hai tuần. Các nhân viên khu vực công được yêu cầu nghỉ thứ Sáu trong ba tháng tới, gợi ý rằng họ sử dụng thời gian để tự trồng lương thực.
Pakistan cũng đã phải giảm tuần làm việc - từ sáu ngày xuống còn năm ngày - mặc dù điều đó có thể chỉ khiến tình hình tồi tệ hơn. Tuần làm việc sáu ngày, chỉ mới được giới thiệu gần đây, được cho là sẽ cải thiện năng suất và thúc đẩy nền kinh tế.
Thay vào đó, tình trạng mất điện kéo dài hàng giờ đồng hồ đã ảnh hưởng đến đất nước 220 triệu dân trong ít nhất một tháng và các trung tâm thương mại và nhà hàng ở thành phố lớn nhất Pakistan là Karachi đã được yêu cầu đóng cửa sớm để tiết kiệm nhiên liệu.
Nguồn cung năng lượng của đất nước thấp hơn gần 5.000 MW so với nhu cầu - mức thiếu hụt có thể cung cấp năng lượng khoảng 2 triệu đến 5 triệu ngôi nhà theo một số ước tính. Như Bộ trưởng Thông tin Marriyum Aurangzeb đã nói vào ngày 7/6: "Chúng tôi đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng".
Một người bán vải dưới ánh sáng khẩn cấp được kết nối với một chiếc xe máy trong sự cố mất điện do tải ở Karachi, Pakistan vào ngày 8/6.
Bất kỳ quan niệm nào cho rằng những vấn đề như vậy chỉ xảy ra đối với các quốc gia nghèo hơn, kém phát triển hơn đều bị xua tan bởi kinh nghiệm của Australia - quốc gia có mức giàu trung bình trên toàn cầu cao nhất thế giới trên một người trưởng thành.
Kể từ tháng 5, "Lucky Country" đã hoạt động mà không có 25% công suất năng lượng từ than đá - một phần do kế hoạch ngừng hoạt động để bảo trì, nhưng cũng do gián đoạn nguồn cung và giá cả tăng cao đã gây ra tình trạng ngừng hoạt động ngoài kế hoạch.
Giống như các đối tác của họ ở Pakistan và Bangladesh, người Úc hiện đang được khuyến khích tiết kiệm, với Bộ trưởng Năng lượng Chris Bowen gần đây đã yêu cầu các hộ gia đình ở New South Wales, bao gồm cả Sydney, không sử dụng điện trong hai giờ mỗi tối.
Một vấn đề lớn hơn ở phía trước
Cách các quốc gia này phản ứng có thể gây ra một vấn đề còn lớn hơn cả việc tăng giá. Dưới áp lực của công chúng, các chính phủ và chính trị gia có thể bị cám dỗ quay trở lại với các dạng năng lượng rẻ hơn, bẩn hơn như than đá, bất kể ảnh hưởng của biến đổi khí hậu.
Và những dấu hiệu này có thể đã bắt đầu.
Tại Úc, Ủy ban An ninh Năng lượng của chính phủ đã đề xuất rằng tất cả các máy phát điện, bao gồm cả các máy đốt than, phải được trả tiền để duy trì thêm công suất trong lưới điện quốc gia nhằm ngăn chặn tình trạng mất điện. Và chính phủ New South Wales đã sử dụng quyền hạn khẩn cấp để chuyển hướng than từ các mỏ trong bang tới các máy phát điện địa phương thay vì ở nước ngoài.
Cả hai biện pháp đều vấp phải sự chỉ trích từ những người cáo buộc chính phủ phản bội cam kết về năng lượng tái tạo.
Tại Ấn Độ, quốc gia 1,3 tỷ dân, phụ thuộc vào khoảng 70% năng lượng than, quyết định tăng nhập khẩu than của New Delhi có thể còn gây ra những ảnh hưởng sâu sắc hơn đến môi trường.
Các nhà khoa học cho biết việc giảm mạnh khai thác than là cần thiết để hạn chế những tác động tồi tệ nhất của sự nóng lên toàn cầu, tuy nhiên điều này sẽ khó đạt được nếu không có sự mua lại của một trong những quốc gia phát thải carbon lớn nhất thế giới.
Ấn Độ, quốc gia tỷ dân cũng đang lâm vào tình trạng thiếu nhiên liệu trầm trọng.
"Bất kỳ quốc gia nào, có thể là Ấn Độ, có thể là Đức, có thể là Mỹ, nếu họ giảm gấp đôi đối với bất kỳ loại nhiên liệu hóa thạch nào, nó sẽ tiêu tốn ngân sách carbon. Đó là một vấn đề toàn cầu", Sandeep Pai, trưởng nhóm nghiên cứu cấp cao Chương trình Năng lượng của Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế cho biết.
Trong khi Pai nói rằng quyết định của Ấn Độ có thể chỉ là một "phản ứng tạm thời đối với cuộc khủng hoảng", nhưng nếu trong một hoặc hai năm tới các quốc gia tiếp tục dựa vào than thì điều này sẽ ảnh hưởng đáng kể đến cuộc chiến chống lại sự nóng lên toàn cầu.
"Nếu những hành động này xảy ra, nó sẽ ngốn ngân sách carbon vốn đang thu hẹp ở Ấn Độ và mục tiêu 1,5 hoặc 2 độ sẽ ngày càng trở nên khó khăn", Pai nói, đề cập đến mục tiêu của Thỏa thuận khí hậu Paris là giữ mức tăng trung bình toàn cầu ở mức từ 1,5 đến 2 độ C.
Nếu sự gia tăng nhiệt độ vượt quá phạm vi trên, dù chỉ là tạm thời, các nhà khoa học cho rằng một số thay đổi dẫn đến hành tinh có thể không thể đảo ngược.
Như Pai đã nói: "Quy mô, kích thước và nhu cầu của Ấn Độ có nghĩa là nếu nó thực sự tăng gấp đôi lượng than, thì chúng ta sẽ gặp phải một vấn đề thực sự nghiêm trọng từ quan điểm khí hậu".
(Nguồn: CNN)
