UNCLOS trong 40 năm qua đã giúp các quốc gia giải quyết được rất nhiều tranh chấp và xung đột trên biển, trong đó có cả Biển Đông.
Một quốc gia thành viên UNCLOS có quyền lựa chọn một hay nhiều cơ chế để giải quyết, như Tòa án Luật Biển Quốc tế (ITLOS), Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), trọng tài theo Phụ lục VII hoặc trọng tài đặc biệt theo Phụ lục VIII. Nếu các bên tranh chấp cùng lựa chọn một cơ quan thì cơ quan đó có quyền thụ lý. Ngược lại nếu lựa chọn khác nhau thì tranh chấp phải mang ra tòa trọng tài theo Phụ lục VII.
 |
| Tàu cá Trung Quốc treo ngược cờ Philippines. (Nguồn: BFAR) |
Tòa án Luật biển Quốc tế hiện nay đã thụ lý 29 vụ việc, giải quyết tranh chấp về biển giữa các quốc gia khác nhau. Tòa án Công lý Quốc tế đã thụ lý 18 vụ việc kể từ khi UNCLOS ra đời và Trọng tài theo phụ lục VII đã giải quyết 14 vụ việc.
Năm 2009, tranh chấp giữa Bangladesh và Ấn Độ về vùng biển rộng 25.602 km2 xảy ra. Vào tháng 7/2014, một Tòa Trọng tài đã ra phán quyết rằng Bangladesh được hưởng 19.467 km2 hay 76% diện tích vùng biển tranh chấp. Diện tích này bao gồm 10 lô dầu ngoài khơi. Bangladesh có thể thiết lập EEZ rộng 200 hải lý, thềm lục địa mở rộng và tiếp cận trực tiếp với đại dương. Ấn Độ đã chấp nhận phán quyết mà không có khiếu nại.
Năm 2010, vụ tranh chấp giữa Anh và Mauritius liên quan tới việc thành lập khu bảo tồn biển tại khu vực quần đảo Chagos ở Ấn Độ Dương. Chính phủ Mauritius đã nộp đơn kiện Anh theo Điều 287 và Phụ lục VII của UNCLOS 1982 về tính hợp pháp của khu bảo tồn biển nói trên. Vào năm 2015, tòa đã ra phán quyết rằng việc Anh thành lập khu bảo tồn biển như trên là sai.
Một vụ nổi bật khác là Nicaragua kiện Colombia ra Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) về phân định chủ quyền các đảo Roncador, Serrana, Quitasueno và phân định vùng biển liên quan tại biển Caribe. Năm 2012, ICJ ra phán quyết rằng các hòn đảo nêu trên thuộc chủ quyền của Colombia nhưng ranh giới lãnh hải mà Colombia từng áp đặt cho Nicaragua là không đúng quy định. Theo phán quyết, Nicaragua có quyền mở rộng vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) ra tới 200 hải lý và do vậy Nicaragua có quyền chủ quyền đối với tài nguyên thuộc vùng biển có diện tích khoảng 75.000 km2 từng bị Colombia tuyên bố quyền chủ quyền.
Năm 2016, Timor Leste là nước đầu tiên trên thế giới căn cứ vào thủ tục hòa giải bắt buộc quy định trong Điều 297 và Điều 298 của UNCLOS 1982 để yêu cầu Australia thực hiện thủ tục hòa giải để phân định ranh giới biển giữa hai nước. Kết quả là hai nước đã đạt được thỏa thuận phân định ranh giới biển cuối cùng vào ngày 6/3/2018.
Vụ Philippines đệ đơn kiện cách Trung Quốc giải thích và áp dụng UNCLOS 1982 ở Biển Đông cũng là một trong những vụ kiện nổi bật được quan tâm. Hai bên đã tiến hành trao đổi quan điểm trong khoảng thời gian rất dài, tới 17 năm, mà không đạt được kết quả. Chính vì vậy, năm 2013, Philippines đã khởi kiện Trung Quốc ra Tòa trọng tài thành lập theo Phụ lục VII của Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS).
Ngày 12/7/2016, Tòa trọng tài đã ra phán quyết cho vụ kiện Biển Đông với 5 điểm chính, nổi bật là kết luận không có cơ sở pháp lý để Trung Quốc yêu sách quyền lịch sử đối với tài nguyên tại các vùng biển phía bên trong đường chín đoạn (đường lưỡi bò).
Tòa trọng tài khẳng định, cả Trung Quốc và Phillipines đều phải có trách nhiệm thực hiện các quy định của Luật biển một cách có thiện chí để giữ gìn hòa bình và ổn định tại khu vực Biển Đông.
Theo Tiến sĩ Achmad Siswandi, giảng viên Khoa Luật thuộc Đại học Padjadjaran ở Indonesia: “UNCLOS 1982 là điểm khởi đầu rất tốt khi nhấn mạnh các quốc gia cần phải hợp tác trong giải quyết các bất đồng, tranh chấp trên biển. Nó cũng cung cấp khuôn khổ pháp lý để các bên giải quyết tranh chấp. Một số nước đôi khi đặt lợi ích quốc gia lên trên luật pháp quốc tế, nhưng tôi nghĩ các quốc gia khi tham gia UNCLOS đều có trách nhiệm tuân thủ các điều khoản của Công ước”.
Phán quyết của tòa trong vụ kiện Biển Đông không chỉ là thắng lợi của Philippines mà còn là thắng lợi của các nước xung quanh Biển Đông, trong đó có Việt Nam. Đây cũng là thắng lợi của lực lượng hòa bình và luật pháp quốc tế nói chung, UNCLOS 1982 nói riêng.
Tuy nhiên, vụ kiện Biển Đông cũng là trường hợp cá biệt luật quốc tế không được tuân thủ, nhưng qua đó cũng cho thấy Tòa trọng tài không có cơ chế mang tính ràng buộc để Trung Quốc phải tôn trọng và thực thi phán quyết.
Theo Đại sứ Nguyễn Hồng Thao, vai trò của các tòa án quốc tế không phải là tạo ra luật, không phải là thay đổi UNCLOS mà chỉ là diễn giải, giải thích các quy định của UNCLOS để mọi người rõ hơn và áp dụng một cách đồng thuận hơn.
“Để thực hiện tốt UNCLOS, chúng ta phải tạo sự đồng thuận của tất cả cộng đồng quốc tế. Vì vậy, chúng ta phải tuyên truyền lập trường mà chúng ta cho là đúng, đồng thời phê phán một cách có xây dựng những lập trường mà theo chúng ta là không đúng. Điều này cũng cần phải có sự phán xét chung của cộng đồng quốc tế và trong luật người ta gọi là ‘dư luận quốc tế theo luật’, tức là tạo ra sức ép để các quốc gia tuân thủ pháp luật quốc tế”, Đại sứ Nguyễn Hồng Thao nhấn mạnh./.
